العُلی مَحظورهٌ اِلّا عَلی
مَن بَنی فَوق بناءِ السَلّفِ

(به نقل از قابوس نامه)

«ترقّی و تعالی (در هیچ ملّت و جامعه ای) ممکن نیست، جز آنکه اساس (سازوکار خود را) بر پایۀ (اندیشه ها و دستاوردهای علمی) پیشینیان بنا نهد.»

“زبان پارسی از آن زبان‌های است که مانند دفینه های فرعونی یا آثار هخامنشی بخش بیشترین آن هنوز در زیر خاک پنهان است، برخی از آن مکشوف و بهری نیمه مکشوف، قسمی ضایع شده و پاره‌ای در ژرفای خاک زمین سالم و زیبا باقی است که بایستی از روی تخصّص و علم آنها را بیرون آورد و گرد و خاک فراموشی و نابودگی را از رخسار آنها زدود و هرگاه از روی بی‌علمی بخواهند آنها را بیرون آورند ضایع خواهد شد و زیانش از سود بیشتر خواهد بود.” (محمد تقی بهار [ملک‌الشعراء]، تعلیم زبان فارسی و کتابهایی که لازم داریم، مجلّۀ تعلیم و تربیت، خرداد و تیر 1317، سال هشتم، شمارۀ 3 و 4.)

میراث مکتوب

عنوان مؤسسه‌ای پژوهشی در تهران (ایران) که فعالیت‌های آن بر تصحیح نسخه‌های خطی فارسی و عربی و تحقیق در متون، پژوهشهای متن شناسی، نسخه‌شناسی و فهرست‌نویسی، میراث‌های مشترک ایران و حوزه ایران فرهنگی، و تاریخ علم متمرکز است. اکبر ایرانی قمی از مؤسسان این مؤسسه بوده و از آغاز تا کنون ریاست آن را بر عهده دارد.

تأسیس مراکزی در ایران که اختصاصاً به کار تصحیح و نشر متون کهن اشتغال داشته باشند،  پیش از انقلاب اسلامی در سال 1357 ش سابقه داشته است. دو مؤسسه معتبر به نام‌های «بنیاد فرهنگ ایران» (به مدیریت پرویز ناتل خانلری) و «بنگاه ترجمه و نشر کتاب» ( به مدیریت احسان یارشاطر) بخش اعظم فعالیت خود را به تصحیح و نشر متون کهن فارسی اختصاص داده بودند.  بنیاد فرهنگ در طول فعالیت خود (1343-1358 ش) که تا یک سال پس از انقلاب نیز ادامه یافت، نزدیک به نود متن کهن فارسی را به دست مصححان نامدار منتشر کرد و بنگاه  ترجمه و نشر کتاب نیز به همین روش متون معتبر و کهنی را  با تصحیحات روشمند به سبک جدید خاورشناسان منتشر نمود. پس از انقلاب با آنکه مراکزی دولتی مانند مرکز نشر دانشگاهی (به مدیریت نصرالله پورجوادی) به طور پراکنده برخی متون کهن فارسی را منتشر کردند، اما میراث مکتوب به عنوان یگانه مرکزی که فعالیت خود را بر روی تصحیح و تحقیق متون کهن متمرکز کرده شناخته می شود.

مؤسسه پژوهشی میراث مکتوب در سال 1372 ش به قصد حمایت از کوشش‌های محققان و مصححان و احیا و انتشار مهمترین آثار مکتوب فرهنگ و تمدن اسلامی و ایرانی با نام «دفتر نشر میراث مکتوب» و با کمک وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تأسیس شد. پس از یک دهه فعالیت، مؤسسه نخست به «مرکز نشر میراث مکتوب»  و سپس در سال 1384 ش با دریافت مجوز چهار گروه پژوهشی از وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، به «مؤسسه پژوهشی میراث مکتوب» تغییر نام داد و علاوه بر کار نشر به کار  پژوهشی نیز رو آورد.

میراث مکتوب منشورات خود را در چند عنوان اصلی و بر اساس موضوع منتشر می کند. در حوزه متون کهن، منشورات مؤسسه به  16 موضوع اصلی تقسیم می شود، از جمله زبان و ادبیات فارسی، علوم و معارف اسلامی، علوم و فنون، تاریخ و جغرافیا، متن‌شناسی، فهرست نسخه‌های خطی، نسخه‌برگردان، رسائل، ارج نامه‌ها، همایش ها و نکوداشت ها و ….

در مجموع، منشورات مؤسسه تا کنون به 322عنوان (414مجلد) رسیده  است. بخش اصلی این آثار به متون فارسی اختصاص دارد. بسیاری از این متون که در سلسله­ ای غیر از زبان و ادبیات فارسی نیز  منتشر شده اند، به عنوان یک متن کهن فارسی نیز دارای اهمیت بسیارند. شماری از متون کهن و مهم فارسی که میراث مکتوب منتشر کرده می توان به آثار زیر اشاره کرد (به ترتیب تاریخ متون):  بخشی از تفسیری کهن به فارسی به تصحیح مرتضی آیت‌­الله زاده شیرازی (احتمالاً از قرن چهارم)، تاج التراجم شاهفور اسفراینی به تصحیح نجیب مایل هروی و علی اکبر الهی خراسانی (قرن پنجم)، زاد المسافر ناصرخسرو به تصحیح محمد عمادی حائری (قرن پنجم)، علی­ نامه از سراینده ای متخلص به ربیع به تصحیح رضا بیات و ابوالفضل غلامی (قرن پنجم)، الابنیه عن حقائق الادویه اثرِ ابو منصور موفّق بن علی هروی (قرن پنجم- چاپ نسخه‌برگردان)، شرح التعرف لمذهب التصوف اثرِ ابو ابراهیم اسماعیل بن محمد مستملی بخاری (قرن پنجم- نسخه‌برگردان)، لطایف الامثال و طرایف الاقوال رشید وطواط به تصحیح حبیبه دانش ­آموز (قرن ششم)، دقائق التأویل و حقائق التنزیل ابوالمکارم حسنی به تصحیح جویا جهانبخش (قرن هفتم)، شرح نظم الدر صائن‌الدین ترکه به تصحیح اکرم جودی(قرن هشتم)، جامع التواریخ رشیدالدین فضل­‌الله همدانی به تصحیح محمد روشن (قرن هشتم)، مجموعۀ رشیدیه شامل کتاب­های توضیحات رشیدی، مفتاح ­التفاسیر، سلطانیه، لطایف ­الحقایق به تصحیح هاشم رجب­زاده (قرن هشتم)، جواهرنامۀ نظامی به تصحیح ایرج افشار (قرن هشتم)، دیوان حافظ به کوشش بهروز ایمانی (کتابت 801 هـ. چاپ نسخه‌برگردان)، هفت اورنگ جامی به تصحیح جابلقا دادعلیشاه و دیگران (قرن نهم)، از آثار مهم عربی که میراث مکتوب منتشر کرده نیز باید این آثار را نام برد: کتاب الوحشیات اثرِ ابو تمام حبیب بن اوس طائی (قرن سوم- نسخه­‌برگردان)، دیوان خازن اثرِ ابومحمد عبدالله بن احمد خازن به تصحیح احمد مهدوی دامغانی (کتابت 481 هـ. چاپ نسخه ­برگردان)،  آثار الباقیه عن القرون الخالیه ابوریحان بیرونی به تصحیح پرویز اذکایی (قرن پنجم)، الجماهر فی الجواهر از ابوریحان بیرونی به تصحیح یوسف الهادی، الیمینی محمد بن عبدالجبار عتبی به تصحیح یوسف الهادی (قرن پنجم)، التعریف بطبقات الامم قاضی صاعد اندلسی به تصحیح غلامرضا جمشیدنژاد اول (قرن پنجم)، دیوان ابی بکر خوارزمی به تصحیح حامد صدقی (قرن پنجم)، مفاتیح الاسرار و مصابیح الابرار محمد بن عبدالکریم شهرستانی به تصحیح محمدعلی آذرشب (قرن ششم)، مجموعه آثار امامیه (منتخباتی از عیون اخبار­الرضا (ع)، امالی شیخ صدوق، صحیفه الرضا (ع) و …) (قرن ششم- نسخه برگردان)، خریده القصر و جریده­ العصر عمادالدین اصفهانی به تصحیح عدنان آل طعمه (قرن ششم)، لطائف الاعلام عبدالرزاق کاشانی به تصحیح مجید هادی زاده (قرن هشتم) و تقویم الایمان میر داماد به تصحیح علی اوجبی (قرن یازدهم).

جدای از این آثار ، میراث مکتوب مجموعه‌ای با عنوان «کارنامۀ دانشوران اسلام و ایران» به چاپ می‌رساند. در این مجموعه متون کهن به قصد استفادۀ جوانان یا کسانی که دانش استفاده از اصل متون کهن را ندارند، تلخیص، ساده‌نویسی و بازنویسی می شود. از این سلسله کتاب­ها تا کنون 110 جلد منتشر شده است.

میراث مکتوب همچنین سه نشریه منتشر می کند:

آینه میراث که دوفصلنامه است و هر شش ماه یکبار منتشر می شود. این نشریه از تابستان 1377 ش به طور مرتب منتشر شده و 63 شماره اصلی و 40 شماره ضمیمه از آن تا تابستان 1397 به چاپ رسیده است. این دوفصلنامه «ویژه کتابشناسی، نقد کتاب و اطلاع رسانی در حوزۀ متون» است. دورۀ جدید آینه میراث از شماره بیست آغاز شده که با تغییراتی در ظاهر و محتوای نشریه نیز همراه بوده است. آینه میراث از شماره 23 دارای درجه علمی ـ ترویجی و از شماره 50 دارای درجه علمی- پژوهشی از وزارت علوم، تحقیقات و فناوری ایران است.

گزارش میراث که فصلنامه است و به پژوهشهای «حوزۀ نقد و تصحیح متون نسخه شناسی و ایران شناسی» اختصاص دارد. از این نشریه از مهر 1385 تا بهار و تابستان 1396 شمسی، 79 شماره اصلی (انتشار: بهار 1397) و 10 شماره ویژه‌نامه منتشر شده است.

میراث علمی ایران و اسلام که دوفصلنامه است و به «تاریخ علوم و فناوری دورۀ اسلامی» اختصاص دارد و تاکنون 13 شماره از آن و 2 پیوست منتشر شده است.

افزون بر این میراث مکتوب تا کنون 109 نشست نقد و بررسی دربارۀ مباحث متن پژوهی و متون کهنِ منتشر شده توسط مؤسسه با حضور استادان و صاحب نظران برگزار کرده است.

 میراث مکتوب همچنین همایش هایی را برگزار یا در برگزاری آنها مشارکت کرده است، مانند همایش بین ­المللی نکوداشت علامه اقبال لاهوری (تهران: شهریور 1383)، همایش حماسه فتح قشم و هرمز (بندرعباس: اسفند 1384) ، همایش خلاصه‌الاشعار تقی‌الدین کاشانی(بخش کاشان) (کاشان: اردیبهشت 1385)،  بزرگداشت عبدالباقی گولپینارلی محقق ترک (تهران: اردیبهشت 1385)، همایش شعرای اصفهان در عصر صفوی (اصفهان: اردیبهشت 1387)، همایش «امام علی و میراث» و تقدیر از پژوهشگران و خادمان میراث علوی (تهران: آذر 1389)، همایش بین المللی میراث علمی و فلسفی خواجه نصیر الدین طوسی (تهران: اسفند 1389)، همایش بزرگداشت زنده یاد استاد ایرج افشار (تهران: خرداد 1390)، همایش عرفات ­العاشقین و جایگاه آن در تذکره‌­نویسی فارسی (تهران: مرداد 1390)، همایش میراث علمی غیاث الدین جمشید کاشانی (کاشان: اسفند 1390)، همایش «نسخه‌های خطی و متون فارسی در شبه قاره» (تهران: تیر 1391)، رونمایی از جامع التواریخ (تاریخ ایران و اسلام) و نکوداشت استاد محمد روشن (تهران: دی 1392)، همایش میراث علمی کوشیار گیلانی (تهران: اسفند 1392) و در برخی همایش‌ها نیز با مؤسسات علمی داخل و خارج ایران مشارکت داشته است، مانند بزرگداشت عبدالباقی گولپینارلی محقق ترک با همکاری وزارت فرهنگ و گردشگری ترکیه، رایزنی فرهنگی کشور ترکیه، سازمان یونسکو و ستاد بزرگداشت هشت‌صدمین زادروز مولانا (استانبول: مهر 1386)؛ سمینار بین‌المللی نسخه‌شناسی نسخه‌های خطی فارسی با همکاری مرکز ایران‌شناسی آکادمی علوم اتریش (اتریش: مهر 1387)، سه سمینار بین‌المللی ایران و اسلام با همکاری دانشگاه مطالعات خارجی اوساکا (ژاپن: دی1384؛ تهران: مهر1385؛ ژاپن: دی 1385)، چهارمین کنفرانس دوسالانه انجمن مطالعات جوامع فارسی زبان با همکاری رایزنی فرهنگی ایران در پاکستان و دانشگاه لاهور (لاهور: اسفند 1387).