توصیف و تحلیل دستنویسِ «خمسۀ نظامی گنجه‌ای
میراث مکتوب- مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب، اثر نفیس دیگری با عنوان «خمسۀ نظامی گنجه‌ای» را منتشر کرد. در این اثر دستنویس Suppl.Peresan1029 از کتابخانۀ ملّی فرانسه، پاریس مورد توصیف و تحلیل قرار گرفته است. این اثر شاهکار هنری از سدۀ یازدهم (۱۰۲۹-۱۰۳۴ هـ.ق) از سوی فرانسیس ریشار، مدیر بخش هنرهای اسلامی موزۀ لوور تهیه شده و محمدحسین مرعشی نیز کار ترجمۀ آن را بر عهده داشته است.
مرعشی در مقدمۀ خود بر این اثر این دست‌نوشته را یکی از نفیس‌ترین نسخه‌های نظامی دانسته و اعتقاد دارد که این اثر در فاصلۀ سال‌های ۱۰۲۹-۱۰۳۴ق به خط عبدالجبار اصفهانی از شاعران میرعماد حسنی کتابت شده است. نگارگر آن حیدرقلی نقاش و حامی او احتمالاً محب‌علی از حاکمان صفوی در شمال خراسان است.
به گفتۀ این مترجم این نسخه در ٣٨۶ برگ رحلی بزرگ، بر روی کاغذ شرقی، در چهار ستون ۲۰ سطری کتابت شده و کراسه‌های آن به شیوۀ کراسه‌بندی در ایران قرن دهم و یازدهم قمری از چهار دوبرگی (۱۶ صفحه) تشکیل شده است. متن دارای جدول‌هایی است با ترتیب رنگ‌های آبی، سیاه، طلایی، شَنگرفی، طلایی و سبز روشن. قسمت‌هایی از متن، اندکی زرافشان است.
مرعشی دربارۀ شیوۀ خوشنویسی عناوین این اثر چنین نوشته است: «عناوین نیز مانند اشعار به خط نستعلیق و به رنگ‌های سفید، آبی، سیاه، سرخ، بنفش و سبز نگاشته شده‌اند. نسخه دارای سی‌وچهار نگاره و پنج سرلوح مرصع است. جلد تعویض‌شدۀ کنونی نسخه، با ترنج و سرترنج و لچکی‌های ضربی و طلایی تزیین شده و احتمالاً متعلق به سال‌های پیش از حکومت کریم خان و ساختۀ هنرمند صحاف و جلدساز محمدصادق است. لوح‌های درون نیز دارای آرایه‌های لاکی است.
همان‌طور که در بالا اشاره شد، این نسخه در کتابخانۀ ملّی پاریس نگهداری می‌شود. به گفتۀ مترجم، این کتابخانه، نسخۀ ۱۰۲۹ را از بیوۀ لوئی ژان‌باتیست نیکولا، مترجم سفارت فرانسه در تهران، در ۲۰ ژانویۀ ۱۸۷۷ خریداری کرده است.
کتاب حاضر، به قلم فرانسیس ریشار، فهرست‌نگار،پژوهشگر نسخه‌های فارسی، رئیس کتابخانۀ شرقی فرانسه و مدیر بخش هنرهای اسلامی موزۀ لوور تألیف شده است.
نویسنده در بخش اول کتاب، دوران سلطنت شاه‌عباس کبیر را به اجمال بررسی می‌کند. سپس حکایت پنج گنج را مختصراً بازخوانی می‌کند و در پایان به توصیف مفصل نسخه، شامل کاتب، انجامه‌ها، نگارگر، سبک نگاره‌ها، شمایل‌شناسی، صحافی و جلد کنونی آن، می‌پردازد. در بخش توصیف متن، منظومه‌های پنج گنج، به اختصار معرفی شده‌اند و در انتها فهرستی از ترجمه‌های آنها به زبان‌های اروپایی آمده است.
مرعشی در این‌باره اینگونه نوشته است: «در مجموع به نظر می‌رسد نویسنده از طرفی به زمانۀ شاعر و انگیزه‌های او برای سرایش توجه دارد و از طرفی به هنروران نسخه‌پرداز و دوران ساخته شدن نسخه».
نگاره‌های نسخه نیز همراه با شرح منظوم، در میان فصل دوم و سوم قرار گرفته‌اند. مترجم برخی از اشعار خمسه را ترجمه کرده و به عنوان شرح نگاره در صفحۀ مقابل آن قرار داده است؛ و از آنجا که نسخۀ ۱۰۲۹ نسخۀ مربوطی نیست و ابیات الحاقی یا انتحالی فراوانی در آن وجود دارد، نویسنده گاه نسخۀ تصحیح شدۀ وحید دستگردی را مدنظر داشته است.
خمسه نظامی؛ نمونۀ باشکوه هنر کتاب‌پردازی ایران
فرانسیس ریشار، مؤلف این اثر این نسخه را نمونۀ باشکوه از هنر کتاب‌پردازی ایران می‌داند و می‌نویسد: «این اثر، بدون شک یکی از زیباترین کتاب‌های مُذهَّب فارسی است که در دورۀ سلطنت شاه عباس اول، ملقب به کبیر، ساخته شده است.
مدیر بخش هنرهای اسلامی موزۀ لوور، در ادامۀ نوشتۀ خود با توضیح سلطنت شاه عباس و اهمیت کتابخانه‌های شاهی و کتابداران کتابخانه سلطنتی به بیان ویژگی‌های این نسخۀ خطی پرداخته و بیان می‌کند که اگر نسخۀ ۱۰۲۹ مخزن افزودۀ فارسی که مورد بررسی ما در سال‌های ۱۰۲۹ و ۱۰۳۴ ق / ۱۶۱۹ و ۱۶۲۴ م نسخه‌پردازی و مصور شده است، تلفیقی هماهنگ میان سبکی قدیمی، با تکرار تصویرنگاری خاص نسخه‌ای از قرن قبل و برخی عناصر خلاقانۀ برگرفته از شیوۀ نگارگری رضا عباسی باشد، ما را در نگاه اول برمی‌انگیزاند که آن را حاصل کارگاه سلطنتی اصفهان بدانیم.
به اعتقاد ریشار، خمسه یا پنج گنج نظامی از مشهورترین متون ادب فارسی محسوب می‌شود که به دفعات رونویسی شده است. این پنج گنج در کنار یکدیگر، مجموعه‌ای از محبوب‌ترین داستان‌های فرهنگ عامه، سرمشقی برای شاعران، و هنرکده‌ای برای آموزش فلسفه و اخلاق منطبق با انتظارات نخبگان مسلمان فرهنگ ایرانی در دهه‌های میانه محسوب می‌شوند. مردم اغلب بخش‌های بلندی از اشعار نظامی را با علاقه ازبر می‌کردند و می‌خواندند.
رئیس کتابخانۀ شرقی فرانسه، با بیان توضیحاتی دربارۀ زندگی نظامی اضافه می‌کند که نظامی به مرور به تصوف گرایش یافت اما به نظر می‌رسد بیشتر تحت تأثیر آموزه‌های اشراقی یا روشن‌ضمیری قرار داشته است؛ تعالیمی که هانری کُربن آن را مورد مطالعه قرار داده است. در اشعار نظامی به نکاتی بر‌می‌خوریم که در تعالیم فیلسوف معاصرش شهاب‌الدین یحیی سهروردی، که مبحث نور مهم‌ترین بحث فلسفه اوست، دیده می‌شود.
فرانسیس ریشار، پس از بررسی دستنویس نسخۀ ۱۰۲۹ که مشتمل بر مخزن‌الاسرار، خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، هفت‌پیکر و اسکندرنامه است، به بررسی نسخۀ خطی و تاریخچۀ آن که در برگیرندۀ کاتب-انجامه‌ها، نگارگر و حامی هنری‌اش، سبک نگاره‌ها و شمایل‌شناسی، جلد و صحافی کنونی نسخه و سرگذشت نسخه است پرداخته است.
نسخۀ خطی «خمسۀ نظامی گنجه‌ای توصیف و تحلیل دستنویسِ Suppl.Persan1029 کتابخانۀ ملّی فرانسه، پاریس» به شکل نفیس با کاغذ گلاسه و تصاویر مربوط به نسخه از سوی مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب با همکاری مؤسسۀ حکیم نظامی تبریز منتشر شده است.
علاقه‌مندان برای دریافت اطلاعات بیشتر دربارۀ این اثر می‌توانند با شماره تلفن ۶۶۴۹۰۶۱۲ داخلی ۱۰۵ تماس حاصل نمایند.
