منتهی الإدراک فی تقاسیم الأفلاک (فارسی- عربی)-فایل PDF

[نخستین رسالۀ جامع در هیئت بطلمیوسی]

محققان تاریخ علم دسته‌ای از آثار نجومی دورۀ اسلامی را با این وجه تشابه که هدف از نوشتن آنها عرضۀ تصویر کلی از جهان اطراف، شامل آسمان و زمین، بوده است، آثار هیئت خوانده‌اند. این عنوان را برای کتاب‌هایی از این دست در کتاب‌های طبقه‌بندی علوم دورۀ اسلامی نیز می‌توان یافت. هر چند منبع اصلی این دست آثارْ کتاب الاقتصاص فی أحوال الکواکب (Planetary Hypotheses) بطلمیوس است اما می‌توان گفت که ترتیب مطالب و محتوای این آثار به مرور در دورۀ اسلامی تدوین شده است. به‌درستی نمی‌توان زمان آغاز نوشتن چنین آثاری را تعیین کرد اما وجود آثاری با ساختار مشابه با آثار کلاسیک هیئت -که عمدتاً در سدۀ هفتم هجری نوشته شده‌اند- در سدۀ ششم هجری محققان را بر آن داشته است که آغاز این نگارش‌ها را سدۀ ششم بدانند. در این میان منتهی الإدراک فی درایة الأفلاک نوشتۀ عبدالجبار خرقی که احتمالاً در حدود سال‌ها 526/527 قمری نوشته شده است نخستین نمونه از یک اثر جامع هیئت است. مؤلف در دیباچۀ کتاب به متقدمانی که اثر خود را بر پایۀ مطالب آنها نوشته است اشاره می‌کند و می‌گوید که بنا دارد بخش‌هایی را به قالب چنین اثری اضافه کند. کتاب خرقی در سه مقاله تنظیم شده است و می‌توان ردپای نظام تقسیم فصول او را در آثار مشهورتر بعدی دید. ضمناً نویسندگان آثار بعدیِ هیئت حتماً در کتاب‌های خود به خرقی اشاره کرده‌اند. در این طرح منتهی الإدراک بر اساس پنج نسخۀ موجود شناخته شدۀ آن تصحیح شده است و به همراه مقدمه‌ای در شرح حال مؤلف و جایگاه کتاب در میان آثار هیئت منتشر خواهد شد.